nỗi nhớ “thời khó thở” (**)
hồi này, thời thế “dễ thở hơn” rồi. thẫn thờ nhớ một “thời khó thở”, Thời hậu chiến gian khổ, Keo dài hơn một thập kỷ sau 1975. 30-4-1975, cả dân tộc thở pHào nhõm Trút gánh nặng 30 năm Máu Lửt. một thằng lính làm thơ là tôi không chỉ thở phào mà còn nhảy dựng lên, hát toáng lên:
“ … tôi đi tìm thân nhân qua rừng già nguyên thủy/ tôi đi tìm thân nhân qua rừng kẽm gai mỹ/… hỡi ai không gặp thân / xin cùng tôy chung má ẹng nhng gặp then nhân/ xin cùn tte -chung má i>” ( tìm thân nhân – 1975).
phơi phới vui hòa bình, thống nhất. và hi vọng xanh rờn. trên đất đai này chỉ còn người việt nam với nhau. Đã có người tếu táo rằng: “từ nay sẽ không còn kẻ ngoại bang nào dám đụng đến cái lông chân của người việt nam!”. vậy mà đáng tiếc thay, chính người việt nam với nhau lại đưa nhau vào một thời ngạt thở mới.
thời đó, sau 1975, bạt ngàn lính giải ngũ, trở lại nơi xóm làng xơ xác sau chiến tranh. triệt để hợp tác hóa ở nông thôn. Đánh tư sản, triệt nhà giàu ở thành thị. kẻ vào trại học tập cải tạo, không bản án, không thời hạn. người ra biển vượt biên không hẹn ngày về, phó mặc sinh mạng cho sóng gió và ma quỉ. Đất nước liền một dải mà lắm nhà lại lâm cảnh ly tán. mà cõi long lại đau nỗi cắt chia mới. lương thực viện trợ của nước ngoài như hồi chiến tranh không còn nữa. nạn đói hoành hành khắp nước.
Đột ngột lính pol pot tràn sang, thảm sát dã man dân lành suốt một dải biên giới tây nam. lại đột ngột súng nổ, lại chết người, lại cháy nhà, suốt toàn tuyến biên giới phía bắc. một thằng lính làm thơ là tôi đã cởi áo lính rồi, lại cùng lính ra mặt trận phía nam, lên mặt trận phía bắc. lại ột ngột làm thơ trận mạc: “ … biên ải xưa giặc dã mới tràn vào/ Máu lửa ngỡ cũ rồi mà vẫn mới/ gian truân xưa cứ tưởng đã cũ rồi … (i> “((le đầu – lạng sơn 2-17-1979).
nền kinh tế quốc gia “tuột dốc theo chiều rơi thẳng đứng” (chữ của nhà thơ tố hữu, phó chủ tịch hội đồng bụng tr ưc). lại thiếu gạo. lại đứt bữa. lại thấy người ăn mày đầy đường. lại ăn độn đủ cả sắn, ngô, khoai, bo bo, mì sợi, mì bột, mì hột. nhà tôi bắt đầu nuôi lợn trên lầu ba… “nâng with lợn lên ngang tầm thời đại!…”
tiềm lực ngủ yên
thời đó, gia đình tôi ở trong khu tập thể hội văn nghệ tp.hcm: … lầu ba, nhà 190 nam khởi nghĩa/ tiếng tắc kè nhỏ giọt tong mđ. nhớ/ vết ạn trên tường dù trát lại vẫn có màu vôi khác… nghe tiếng tắc kèu trong thành phố, nhìn thấyh ánh tr.
lại thương đến nhão lòng những ước mơ đơn sơ, mộc mạc một thời. về với mẹ of her. về với vợ with. về với thanh binh vườn ruộng. về để làm cho dân giàu nước mạnh. sắp về!… sắp về!… with tắc kè trên rừng cây “giơ xương trắng lên trời” do chất độc khai quang hồi đó, nó nói thế. not nhắc thế. nó cứ điệp khúc thế. cái điệp khúc mơ của người lính trận.
một cựu binh là tôi lại bắt ầu mơt điệp khúc mơ ơn sơc mạc mạc khác: “ hãy thức dậy, ất đai/ cho cao em tôi không không còn vá vai/ cho phần gạhi nhihi -thando ôi không còn vá vai/ cho phần gạhi nhhi -nhi -nhài nhôi không còn vá vai/ cho phần gạhi nhhi -cho sin. bằng ngô, khoai, sắn…</iắn ".
và bắt ầu một nỗi day dứt khác: “… khoáng sản tiềm tàng trong ruột no non/ châu báu vô biên dưới thềm lục ịa/ rừng ại ngàn bạc vàng là thế/ pHù sa muôn ờ song giàu đằng song và bể giàu đằng bể/ còn mặt đất hôm nay – em nghĩ thế nào?/ lòng đất rất giàu, mặt đất cứ nghèo sao?…</
Đó là nỗi day dứt của một thường dân. Kèm Theo Là nỗi day dứt của một thường dân làm thơ:… lúc này ta làm thơ cho nhau/ ưa ẩy mà chi mấy lời ngọt lạt/ ta ca hat qua nhiều về tiềm lực/ tiềm I>…
từng chút, từng chút, ý tứ bài thơ đánh thức tiềm lực tượng hình dần Trong tâm trí tôi, ến ầu nĂm 1980 mới ngọy nở thành từng with chữ thữn giấy. những dòng chữ nặng nề và chậm chạp chở lênh đênh tâm sự trầm buồn và chân thật như bọt bèo, như rều ronc bập bềnh trrên dòng sông tuổi thơ.
thêm rồi bớt, viết rồi sửa, đến giữa năm 1982 bài thơ dài ra thành vài trăm dòng. tôi tự thấy nó còn nôm na lắm, ngôn ngữ thơ chưa được. nhưng cái được ở đây là tâm tình thật của tôi. thôi, cứ để thế. tôi dừng bài thơ lại với đoạn kết: tôi muốn ược làm tiếng hat của em/ tiếng trong sáng của nắng và gió/ tiếng dẻo dai đòn gánh nghiến trên vai/ tiếng trầ hát bài hát đánh thức tiềm lực!
bài thơ ngủ yên
bài thơ đi từ trong lòng ra nên tôi thuộc lòng nó ngay từ lúc vừa viết vừa sửa, cứ lẩm bẩm một mình như lên cơn kinhth. thời đó, thơ như thế là “gai góc” quá, thậm chí là “phản động”, không những bị cấm in mà còn bị cấm đọc. cái thời hễ có ai phát ngôn khác đi so với công thức phát ngôn chính thống thì đều bị qui là “phản động”, bị “kiểm thảo”, bử “kỷ”…
bản thân tôi, nĂm 1973-1974 ở hà nội cũng đã từng khốn ốn, lao đao vì mấy bài thơ “có vấn ề” bịt viết bản “tự kiểm” (14 trang giấy khổ lớ giấy năm hào hai”). May Thay, cuộc tổng tấn công mùa xuân 1975 bùng nổ, rồi thống nhất ất nước… sự kiện lịch sử lớn lao xóa pHăng đi cuộc sat pHạt nhỏ mọn Trong làng làng đng đng t.
thế mà ngay khi tôi vừa viết xong bài đán thức tiềm lực, ột ngột ược tin lão thi sĩ hoàng cầm bị tống ngục hỏa lò chỉ vì tội tựi phat táng bảc ủc ủc ủ bông “ám chỉ chủ nghĩa xã hội là không tưởng”. tôi không khỏi chột dạ. tự xem xét lại mình, thơ của tôi rõ ràng là có “rất nhiều vấn đề”. xin nhớ cho, lúc đó là giữa năm 1982.
“… mine/ hôn má bên này bật Máu má bên kia/ có trận đánh up nhau bằng chữ lê, nghề vu cáo/ nghn ăn cắp lòng tin và chẹt họng ồng bào/ có cả nghề sighề gọi là nghề không làom ” (đoạn viết năm 1980).
viết thế ấy thì in ở đâu và đọc cho ai? chỉ dám đọc chơi với vài bạn rượu tri kỷ. Được đoạn nào “rỉ tai” đoạn nấy, từng đoạn, từng đoạn rời rạc. nhà văn nguyễn quang sang an ủi tôi: “cứ đợi đấy, rồi sẽ đến hồi có người nghe và có người in”. nhạc sĩ trịnh công sơn thì “triết” hơn: “sự chân thành tự nó Hóa giải bếc tắc. hãy xem lại cai cây mình cóc cr thật ngay thẳng không.
Đọc thơ “dù có ra sao cũng đành”…
khốn nỗi, cũng giống như có ghẻ phải gãi, có thơ không thể không đọc. không được en thì cứ đọc, mai sau dù có ra sao cũng đành… (một câu hát của trịnh công sơn). oái oăm thay, lần ầu tiên tôi công bố đán thức tiềm lực, ọc liền mạch honn chỉnh toàn bài thơ, lại là ọc tặng một người thuộc lớp ng ná ” – ủy viên bộ chính chính trị
hồi đó, Khoảng ầu Thu NĂm 1982, ông Sáu sắp sửa thôi giữ chức bí thư thành ủy ể ra hà nội làm pham chủch tịch hội ồng bộng trưởng kiêm chủm nhiệm Ông nguyễn quang sáng chợt nảy sáng kiến họp mặt vài anh em bạn ruột (ngay tại căn hộ lụp xụp của ông trong khu tập thể 194b nam khởi ểa) ểi
“quí trọng ông sáu thì tụi mình mới mời ổng uống ly rượu ế. trước, ểể coi ổng có chịu ến chơi không. sau, ể nói thẳt tủthyt tthht tthht tthht tthht tth tthht tì tthht tì tthht tì tthht tthht tì tthht tthht tth tth tth tì t ad -tì t ad. sự”. Ông sáng xác định “mục đích và ý nghĩa” cuộc gặp như vậy, rồi gọi điện thoại “thử” xin nói trực tiếp với ông sáu. Ông sáu nhận lời ông sáng.
cuộc “chơi” hôm đó thật thoải mái và vui vẻ. “phe văn nghệ” có nhà văn nguyễn quang sáng, nhạc sĩ trịnh công sơn, trần long Ẩn, nhà thơ nguyễn bá (từ cần thơ lên) và tôi. “phe chính trị” có mỗi ông sáu.
với nét cười hồn hậu, cởi mở, ông Sáu nói rất ít, không một lời “huấn thị”, chỉ kể một kỷ niệm vui vui hồi chiến tranh, rồi chăm chú lắng nghe nghe nghe lus Chuyện viết và lach, viết đã khó, lach còn khó hơn. Trịnh công sơn vừa hat tình ca vừa gop ý với lãnh ạo thành phố về vấn ề… ẩm thực. ca khúc lời nhại hài hước diễu cợt cả thời ại.
bản án nhân tình
xin chèn ngang một mẩu chuyện cũ… tôi chỉi ược gặp ông sáu có mỗi một lần, khoảng giữa năm 1981, trong buổi tổng kết cuộc sinh hoạt chính trị lập hội nhà văn tp.hcm. thấy nhiều người ọc thơ tặng ông Sáu, tôi cũng ọc, bài ông già hậu giang ngang tàng (bản in sau đó ổi ra ông già nam bộ), vài bán v -ng – ớ ới ờ ớ sĩ lúc bấy giờ. khúc dạo đầu còn e ngại lắm, nơm nớp lo có người ngăn cản:
“… tâm hồn ta là một khối vàng ròng/ đành đem bán bớt đi từng mảnh nhỏ/ ta mơ màng, ta uốn éo, ta lải/ ể mặc kệ mái nhà xưa dột nát/ mặc quần thằng cu nhếch nhác/ mặc kệ bàn tay mẹ nó xanh xao/ ta rất gần bể rộng với trời cao/ để xa cách những gì thân thuất…
h”
không bị ai chặn lời, tôi mạnh dạn “làm tới”: “… cai acid biến hình lởn vởn quanh ta/ tai ách ến bất thần không báo trước/ tờ giấy mong manh che chở làm sao sao ượ câu thơ chống ỡ mấy mạng người/ vợ chồng ngủ với nhau ắn đo như vụng trộm/ không cai sợ nào bằng cai sợ sin with/ hạnh phúnc lớn vòng tay ôm không xuể …
vẫn không thấy ai chặn lời. phòng họp lặng ngắt. tôi bình tâm kết thúc bài thơ:
this bớt đi một ít vàng ròng/ ể sống ược qua ngày gian khổ đã/ phải sống ược qua cai thời nghiệt ngã/ ể khối vàng đây chỉy chỉ ổi
sau cuộc họp đó tôi không những không bị “búa” như dự đoan của tôi và của nhiều người khác, mà lạ còn ược người thư của bí thành “. tôi hơi ngại, hỏi lại nguyễn quang sáng: “liệu có phải ông sáu cần văn bản chứng cớ để xử lý?…”. Ông sáng nói: “chắc không ph. NếU MUốN Xử, ổNG CHỉ CầN RA LệNH. “
Ít lâu sau, tại cuộc gặp gỡ nhân dịp ại hội thành lập các hội nghệ thuật chuyên ngành của thành phố, vă cách bí thệ s. trong bài nói không dài đó của ông Sáu dân có một đoạn tôi không bao giờ quên: “vừa qua, tôi đã nghe và đã ọc bài thơ ben vàng với chế ộ ộ của chung ta.
lần đầu tiên tôi trực tiếp nghe một bài huấn thị chính trị như thế, trực tiếp thấy một nhà lãnh đạo chính trịứửnh. Đó là khoảng giữa năm 1981. quả là bất ngờ. tự nhiên tôi xúc ộng, vì một cái gì đó mà tôi chưa biết gọi nó là cái gì, hình như nó chỉ là cái lẽ nhân tình bình thường mà sao ta Ít thấyữ . và, tự nhiên tôi cảm thấy tin ông…
Đánh thức…
lúc này, với tất cả nỗi niềm “tin ở with người”, tôi lại trang trọng kính tặng ông sáu một “rừng gai góc” mới. tôi ứng ngay ngắn, nhìn thẳng ông sáu mà ọc, thấy ông không cười cười nữa, hơi cúi ầu đăm chiêu với gương mặt bình cúi ầl khảl khản . tôi cũng bình tâm làm phận sự của mình:
“… xưa mẹ ru cho ta ngủ yên lành/ ể khôn lớn ta hát bài đánh thức/ có lẽ nào người lớn cứ ru nhau/ ru tiềm lực ngủ vùi trong trong thịt … tim trong thịt mắc bệnh đập cầm chừng/ tiềm lực ngủ yên trong bộ óc mang khối u tự mãn.
không ngắc ngứ, không ngừng nghỉ, tôi kéo một lèo khoảng 10 phút cho đến hết bài thơ. thấy ai nấy ngồi lặng. Ông sáu cũng im lặng chốc lát, mới chậm rãi: “nặng lắm. nhưng chịu được”. hình như ông vừa trải qua một cuộc tra tấn. rồi ông tiếp: “nếu kể về cai Áêu cực thì tôi kể cả ngày không hết. có thức dậy thì đất đai mới thức dậy được…”.
nghe ông sáu, tôi thở phào nhẹ nhõm, trút bỏ nỗi lo ngại không xác định lâu nay vốn nặng trĩu lòng. thì ra những câu thơ “khó chịu” thế kia không phải chờ đến mai sau mới có người lắng nghe và chia sẻ. những người “chịu nghe” và “chịu được” loại thơ “nặng lắm” ấy đã hiện diện quanh tôi ngay từ “thời khó thở” đó.
tiềm lực thức giấc…
sau cuộc đọc thơ đó, tôi bèn đem Đánh thức tiềm lực đi đọc và “phát tán” ở nhiều nơi. có nơi “hoan hô nhiệt liệt”, mời đọc, cho phát hành bài thơ bằng băng ghi âm hoặc bản en rônêô. lại có nơi cấm đọc, cấm lưu hành cũng bài thơ đó. nó xuất hiện muộn hơn trên mặt báo và sách. lần đầu tiên Đánh thức tiềm lực được in là trên tờ văn nghệ Đồng nai do nhà thơ xuân sách làm tổng biên tập, s8g 4-12. nhưng tờ báo văn tỉnh lẻ này chỉ ra mỗi tháng một kỳ, mỗi kỳ mấy trăm bản, loh quanh trong “xóm” Đồng nai, ít ai biết đến.
mãi cuối nĂm 1986, sau nghị quyết “ổi mới” của ại hội vi ảng cộng sản vn – ược coi là ại hội “mở cửa” và “cởi trói” báo tuổi trẻ, ược phát nước. NăM 1987, đánh thức tiềm lực có mặt đàng hoàng trong tập thơ mẹ và em c c ”với bài viết” đi tìm tiềm lực trong thơ nguyễn duy “của nguyễn quang Sáng Sáng Sáng Sáng Sáng
và từ đó nó đã được chọn vào nhiều tuyển tập. Có một dòng ề từ ngay dưới tên bài thơ, tôi vết thêm sau cuộc ọc thơ vừa kể, ể ghi nhớ một kỷ niệm sâu sắc thời kỳcc ổi mới: “tiễn ưa anh sắn ế”. chynh nhờco những người-đánh-thức-tiềm-lực không biết mệt mỏi, những người dám “xé rào cơ chế”, dám “chịu nghe” những gì khhi, thậm chế “, dám hành … như ông sáu dân, chún ta mới có ược một with ường ổi mới với những ngày “dễ thở hơn” như mm nay.
–
(*) kinh bắc đã được nxb văn học xuất bản năm 1994.
(**) intertítulo do tuổi trẻ online đặt
